İzmit, çağlar boyunca jeopolitik konumu nedeniyle her daim önemli bir merkez olmuştur. Yaklaşık 3 bin yıllık geçmişe sahip olan, kadim kent İstanbul’dan önce Büyük Roma İmparatorluğu’na 46 yıl başkentlik yapmış Nikomedia’dan bugüne evrilen İzmit bir sanayi kenti olarak bilinse de, birçok medeniyete ev sahipliği yapmış stratejik bir noktada yer almıştır.
Merkez kenti olduğu ve Eskiçağ’da Bithynia diye adlandırılan bölgede Kral Zipoites’in ölümünün ardından yerine oğlu I. Nikomedes geçmiş ve MÖ 264 yılında Astakos’a (günümüzde Başiskele) 7 kilometre uzaklıkta bulunan yere kendi adıyla yeni bir kent kurmuştur. Bu yer seçimi ile kral o dönemdeki dünya ticaret ve uygarlığına açılan yeni bir merkez inşa etmiştir.
Roma İmparatorluğu Dönemi
Nikomedia kenti MÖ 74 yılında Roma İmparatorluğu’na bağlılığını ilan etmiş ve imparatorluğun önemli ticaret merkezlerinden biri haline gelmiştir. Bulunduğu bölge ve imar faaliyetleri bakımından bir cazibe merkezine dönüşen kent asıl ihtişamlı dönemine Diocletian’ın imparator olmasıyla kavuşmuştur.
MS 1 Nisan 284 günü Diocletian Nikomedia’da taç giyerek Roma İmparatoru ilan edilmiş ve daha sonra taç giydiği bu şehri başkent yapmıştır. Böylece Nikomedia’nın, yani İzmit’in Roma İmparatorluğu’nun 46 yıllık başkenti olma süreci başlamıştır.
Eski Dünyanın En Görkemli Kenti Nikomedia
Nikomedia kentinin büyüklüğü ve ihtişamlı yapıları, Roma döneminde yazılan birçok metne de konu olmuştur. İmparatorluk başkenti olduğu dönemde kent dört yılda büyük bir ihtişamla inşa edilmiş ve İtalya’nın Roma şehrinden daha görkemli bir kent olarak tarihi kaynaklara geçmiştir.
Coğrafyacı Strabon kentin güçlü kralından ve ordusundan (Geographika XII.3.40, XIII.4.3, XIV.1.38), Yaşlı Plinius Nikomedia’da ölen Hannibal’ın anıt mezarından (Naturalis Historia 5.43.148) söz eder.
MS 109-111 yılları arasında Nikomedia’nın valiliğini yapmış olan yazar Genç Plinius ise imparator Traianus’a yazdığı mektuplarda (Epistulae 10), kentteki su kanallarıyla Gerusia, İsis ve Kibele tapınaklarına ve daha birçok yapıya değinir.
Şehrin imparatorluk başkenti olduğu dönemde yazan Lactantius ise Diokletianus’un Nikomedia’da kendisi, karısı ve kızı için saraylar, hipodrom, surlar, darphane, sirk, silah atölyesi ve tersane yaptırdığından, ayrıca var olan birçok yapıyı da yeniden inşa ettirdiğinden söz eder (De Mortibus Persecutorum 7.8, 10).
MS 4. yüzyılda yazan Libanius da yazılarında bu büyük metropolisin yapılarına ve şehrin 358 yılında korkunç bir depremle nasıl yerle bir olduğuna değinir (Orations 61.15–17). Diocletian’ın ardından yerine Galerius imparator olmuştur. Onun döneminde dünya tarihi açısından önemli gelişmeler yaşanmıştır.
Hoşgörü Fermanı ve Laiklik
Hristiyanların yıllarca gizli ibadet ettiği Roma İmparatorluğu’nda 30 Nisan 311 günü ‘Hoşgörü Fermanı’ yayınlanmış ve böylece tolerans devrinin ilk adımları Nikomedia’da, yani İzmit’te atılmıştır. Laikliğin temeli olarak kabul edilen bu ferman 313’te Milano’da genişletilerek yeniden ilan edilmiştir.
İzmit’te Osmanlı Dönemi
İzmit, Osmanlı tarihi açısından da önemli bir geçmişe sahiptir. İlk kez Selçuklular Dönemi’nde ele geçirilen ve bir süre sonra kaybedilen kent, 1337 yılında Orhan Gazi döneminde yeniden fethedilmiştir. Böylece kentte Türk egemenliği başlamış ve birçok eser inşa edilmiştir. Bir Sancak olan kentin yönetimi ise Orhan Gazi’nin oğlu Şehzade Süleyman Paşa’ya verilmiştir. İzmit mimari anlamda en parlak dönemlerinden birini Kanuni Sultan Süleyman döneminde yaşamış birçok yapı inşa edilmiştir.
Milli Mücadele Dönemi
Kent, Milli Mücadele’nin kazanılmasında da tarihi rol oynamış, geçiş ve iletişim güzergâhı olmuştur. Mondros Ateşkes Antlaşması’ndan sonra İtilaf Devletleri’nce işgal edilen, bu yüzden çetelerin dağlarına çekildiği İzmit’te işgalcilere karşı milis kuvvetler kurulmaya başlamıştır. Burada kurulan Kuvay-ı Milliye birlikleri ile Anadolu’ya geçenlerin güvenlikleri sağlanmış ve 28 Haziran 1921 günü şehir işgalden kurtarılmıştır.
Cumhuriyet’in Temelleri İzmit’te Atıldı
Mustafa Kemal Atatürk, Cumhuriyet’in ilanından önce çıktığı Batı Anadolu gezileri sırasında, 16-17 Ocak 1923 günlerinde İzmit’te bir basın toplantısı düzenlemiştir. Bu toplantı ile yeni kurulacak devlete dair bilgiler vermiş, genel bir çerçeve çizmiştir. Aynı zamanda Milli Mücadele kazanıldıktan sonra annesi Zübeyde Hanım ile ilk kez İzmit’te görüşmüştür.
İzmit tarihin her döneminde önemini hiç kaybetmemiş, her zaman jeopolitik, stratejik konumu ile cazibesini korumuştur.
Metin: Ceren Öker Cömert, fotoğraflar: İzmit Belediyesi Arşivi
SIRTÇANTAM 47. SAYI (MAYIS 2023)