Bilindiği gibi Roma İmparatorluğu’na başkentlik yapmış olan, ilkçağ kaynaklarda ihtişamlı yapılarından sıkça bahsedilen Nikomedia kenti, modern İzmit şehrinin merkezinde yer almaktadır.
Eski İzmit, Nikomedia kentine dair günümüze kadar uzun süreli arkeolojik kazı ne yazık ki yapılamamış, dolayısı ile SEKA Arkeolojik Alanı, Çukurbağ Kazı Alanı ve birkaç nekropol izi taşıyan alanlar dışında çok fazla arkeolojik veri elde edilememiştir.
İzmit’in en büyük talihsizliği depremdir. Tarihi süreçte İzmit ve çevresinde birçok deprem meydana gelmiştir. Bu depremler can ve mal kaybı yaşatırken, kimi zaman bir yapıyı yerle bir etmiş, kimi zaman da toprak altında kalmış tarihi yapıları açığa çıkarmıştır.
1999 yılında meydana gelen deprem sonucunda İzmit’in Çukurbağ Mahallesi, Bahariye Caddesi üzerinde hasar görmüş olan bazı modern binalar 2001 yılında yıkıldı. Yıkılan bu binaların hafriyat çalışmaları sırasında birtakım arkeolojik kalıntılar ortaya çıktı. Duyarlı vatandaşların ve gazetecilerin müze yetkililerine haber vermesi sonucu Kocaeli Müze Müdürlüğü ilgili yeri inceledi ve burada bir kurtarma kazları başlatılmasına karar verdi. Yapılan kazı çalışmalar sonucunda bir yapıya ait olduğu düşünülen mimari öğelerin yanı sıra, yüzeyden yaklaşık 3,5 m derinlikte, artık Müze Müdürlüğümüz teşhir salonunda sergilenmekte olan Athena heykeli ile Herakles heykelinin boğa başlı kaidesi bulundu. Aynı yıl bir ihbar üzerine alandan kaçırılmış olan ve Üçtepeler Mevkii’nde hafriyat alanında ele geçirilen Herakles heykel gövdesi de kazıda bulunan kaidesiyle buluşturulabildi. Bunların dışında alandan yüksek kabartmalı ve figürlü iki adet rölyef de ele geçti. Kazı çalışmalarının ardından Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu kazı yerini tescil etti.
Kocaeli Müze Müdürlüğü’nün 2009-2012 yılları arasında gerçekleştirdiği kurtarma kazıları sonucunda, Roma dönemine tarihlenen görkemli bir mimari yapıya ait yapı elemanları, heykeller, çok sayıda heykel parçası, geometrik desenli taban döşemeleri ve çok renkli rölyef-yüksek kabartma friz parçaları açığa çıkartılmıştır.
Kocaeli Müze Müdürlüğü, 2009 yılı sonrasında Prof. Dr. Tuna Şare Ağtürk ile birlikte yürütülen bilimsel çalışmalarda sonucunda Çukurbağ’da bulunan yapının, İmparator Diokletianus’un Maximianus’u gücüne ortak ederek yeni başkent Nikomedia’da ilan ettiği Diarşik (ikili yönetim) dönemde (MS 287-293), imparator kültü için yaptırılmış olan görkemli yapıya ait olduğu tespit edilmiştir. Olasılıkla MS 358 yılındaki büyük depremle yıkılmış olan yapının iki katlı, aediküleli ve nişlerin önüne yerleştirilmiş dev heykeller ve boyalı mermer kabartmalar [rölyefler] ile süslenmiş bir imparatorluk kültü salonuna ait olduğu düşünülmektedir.
Açığa çıkartılan friz parçalarında savaş, tutsak alınan esirler, göç, zafer geçidi, askeri sefer ve dini törenler gibi konular işlenmiştir. Bazıları boyalı olan ve boyaların korunarak günümüze kadar ulaşması nedeniyle oldukça nadir ve önemli olan friz kabartmalarında İmparator Diokletianos ve Maximianus’un kucaklaşma sahnesinin yanı sıra, Herakles, Athena, Roma, Nike gibi mitolojik figürler, yarışmaya hazırlanan atletler, tiyatro sahnesi gibi eski kentteki sosyal hayata dair tasvirler bulunmaktadır. 2016 yılında yapılan kurtarma kazılarında ise imparatorluk kompleksinin anıtsal giriş merdivenleri ve Hygieia heykeli bulunmuştur.
Tespit edilen bu arkeolojik zenginlik Dünya Kültür Mirası açısından büyük bir öneme sahiptir. Bu eserler, özellikle Nikomedia kentine dair bulunmuş en büyük arkeolojik veri grubunu oluşturmaktadır. Ortaya çıkarılan yapı, Anadolu’da şimdiye kadar bulunmuş olan kendi dönemine ait tek saray yapısıdır. Çukurbağ rölyefleri, Roma sanatında şimdiye kadar bulunan renkleri en iyi korunmuş örneklerdir. Ayrıca rölyefler işlenirken kullanılan stil ve ikonografik özellikler, dünya sanat tarihinde Klasik Dönem sanatından Ortaçağ sanatına geçişteki dönüm noktasına işaret etmektedir.
Dünya Arkeoloji literatüründe eşine az rastlanan bu renkli rölyefler, Kocaeli Müze Müdürlüğü bünyesinde koruma altında olup, yapılacak yeni kazı çalışmalarıyla daha da zenginleştirilerek, sergilemeye yönelik kapsamlı çalışmalarla kamuoyu nazarına sunulacaktır. Çıkarıldığı günden itibaren depolarda muhafaza edilen rölyeflerin önemli bir kısmı 2022 yılında müzeler haftasında ziyarete açılmıştır.
2021 Yılından İtibaren Alanda Yapılan Çalışmalar
Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları Müzeler Genel Müdürlüğü’nün izinleri doğrultusunda, 01.06.2021 günü Kocaeli Müze Müdürlüğü ve İzmit Belediyesi arasında imzalanan ortak protokol çerçevesinde, 2021 yılından itibaren arkeolojik kazılara devam edilmektedir. İzmit Belediyesi tarafından kazı alanına fiziki ve finans desteği sağlanmaktadır. Bu çerçevede kurtarma kazıları Kocaeli Müze Müdürü Serkan Gedük Başkanlığında ve Prof. Dr. Tuna Şare Ağatürk’ün bilimsel danışmanlığında devam etmektedir.
Çukurbağ Kazı alanında yapılan çalışmaları temel prensip olarak üçe ayırmak mümkündür. Birinci adımda kazı çalışmasına başlamadan önce, alanın dünya koordinat sistemine göre plankarelere bölünmesi, bitki örtüsü ve insan atıkları gibi alanın bütüncül olarak okunmasını engelleyen yüzeysel kalıntılardan arındırılması ve ilaçlanarak temizlenmesi işlemleri sabırla yapılmıştır.
Bu çalışmalardan sonra, ikinci adım olarak Çukurbağ kazı alanında jeoradar ölçümleri gerçekleştirilmiş, elde edilen veriler ışığında kazı çalışmalarına başlamıştır. Kazı çalışmalarında dikkat edilen en önemli husus daha önceki yıllarda alanda yapılan kurtarma kazılarında zaman kısıtlılığı ve personel eksikliği gibi nedenlerle belirlenememiş olan stratigrafik bilgi ve verileri doğru bir şekilde raporlara işlemek olmuştur.
Unutulmamalıdır ki, Arkeolojik Kazı Alanı, sayfaları geri dönülmeksizin, sadece bir kez çevrilebilecek topraktan bir kitap gibidir. Açılan her sayfa, gerektiği gibi okunamayacağından ve geri dönülerek tekrar okunması da mümkün olmadığından tarihi bilgi ve veri kaybına sebep olunmuş olur. Dolayısıyla, alanda en ince ayrıntılar hesaplanarak, arşiv taraması yapılıp, geçmişteki bilgiler de derlenerek veri tabanı oluşturulmakta, bilimsel çalışma kriterlerine uygun her arkeolojik kazı çalışmasında olması gerektiği gibi, ağır ve dikkatli hareket edilmektedir. 2021 ve 2022 yıllıları arasında Kocaeli-Çukurbağ’da yapılan kazı çalışmalarında Ortaya çıkan mimariye dair birçok arkeolojik veri tespit edilmiştir. Bu çalışmalar bilimsel veriler ışığında yorumlanarak yayımlanacaktır.
Üçüncü adım olarak ise daha önceki yıllarda ortaya çıkartılan ve açığa çıktığı günden itibaren tahrip olmuş taban döşemleri (opus sectile) konservasyonuna yönelik çalışmalar yürütülmüştür. Çukurbağ Arkeolojik Sit Alanı’nda bulunan taban döşemesinin yerinde sağlamlaştırması için detaylı belgeleme sonrasında el fırçaları ve elektrik süpürgesiyle ince temizliği yapılmıştır. Bu çalışmalara paralel olarak alan bitki kalıntılarından arındırılmış ve bitki ilacı enjekte edilerek köklerin kurutulması sağlanmıştır. Bu çalışmalardan önce taban döşemesinden alınan harç örnekleri analiz edilmiş, analiz sonuçları doğrultusunda taban döşemelerinin boşluk kısımları ve kenarlarını sağlamlaştırmak ve daha fazla zarar görmesini engellemek amacıyla hidrolik özellikli, orijinal harca uygun olan kireç harcı ile sağlamlaştırma işlemi gerçekleştirilmiştir. Bu bağlamda alanda bulunan taban döşemesine ait parçalar (kırık olan ve yerlerinden kaymış olanlar) tekrar birleştirilerek orijinal yerlerine kireç harç ile monte edilmiş, eksik kısımlar ise harç ile kapatılmıştır. Taban döşemesinin bazı kısımlarında temizlik sonrası bir kat daha mermer döşeme olduğu tespit edilmiştir. Aynı sağlamlaştırma işlemi ikinci tabaka niteliği taşıyabilme olasılığı olan kısımlarda da uygulanmıştır. Ayrıca MS 358 yılında gerçekleşmiş olduğu düşünülen depremin taban döşemesinin üzerindeki izleri olduğu gibi korunmuştur.
Önceki kurtarma kazıları sırasında açığa çıkarılmış olan zemin döşemesi kalıntılarının restorasyon ve konservasyon işlemleriyle sağlıklılaştırılarak, hem uzun süreli korumaya alınması hem de gelecekte sergileyebilmek için hazır tutulması çalışmaları ön hazırlıkları da aktif kazı çalışmaları başlatılmadan önce yapılması gereken iş ve işlemlerdendir. Kalıntılar kazı sezonu sonunda geçici olarak jeotekstil ile kapatılarak koruma altına alınmıştır.
2021 yılından itibaren Çukurbağ Nikomedia Kazı alanındaki çalışmalar kapsamlı bir şekilde yürütülerek, bütün iş ve işlemler başlangıcından beri özveri ve kamusal bilinç çerçevesinde sürdürülmektedir. Yürütülen çalışmaların akıbeti ve Çukurbağ Arkeolojik Alanı’nı, ülkemiz ile Kocaeli ilimizin kültürel ve turistik değerleri arasına katmak yolundaki halis ve nihai amacımız doğrultusunda çalışmalarımız titizlikle devam etmektedir.
Metin: Serkan Gedük (Kocaeli Müze Müdürü), fotoğraflar: Kazı Arşivi
SIRTÇANTAM 47. SAYI (MAYIS 2023)