Çoruh Nehri Havzası, dört temel botanik alanına ayrılır: Kaçkar Dağları (karışık statü), Çoruh Vadisi (vahşi yaşam koruma alanı); Oltu ve Olur alanı (koruma statüsü yok) ve Tortum Çayı Havzası (vahşi yaşamı koruma alanı). Tek milli park, Kaçkar Dağları’nın orta kısmında bulunur; Kaçkar’ın diğer kısımları, tarihsel anıt statüsü de dâhil olmak üzere farklı statülere sahiptir.
Alan, bitkiler, kuşlar, vahşi memeliler, amfibiyenler, kertenkeleler ve yılanlar, balıklar, kelebekler ve yusufçukların birçok endemik türünü içeriyor. Bunun nedeni, hem kuş göçünün büyük bölümünü alan Afrika Çöküntü Vadisi’nin kuzey ucunda hem de Kafkasların en batı ucunda bulunması (birçok bitki Kaçkar ve Kafkaslar’da aynı anda bulunuyor), ayrıca iklim ve jeoloji çeşitliliğidir.
Bitkiler, kuşlar ve kelebekler başka bir bölümde açıklanmıştı. Balıklar, özellikle de endemik kırmızı benekli alabalık, baraj inşaatları nedeniyle tehlike altında. Nadir yılanlar arasında Karadeniz engereği (Vipera pontica) ve çok yerel olan baran engereği yer alır. Büyük memeliler genellikle korunuyor. Bunun yanında büyük memeliler bir avlanma kotasına tabidir. Dağılımları oldukça sınırlı olan memelilerin en ilgi çekicisi ise Avrupa kahverengi ayısıdır.
Zonlar
Bölge, doğal olarak ağaç sınırının altındaki ve doğal ağaç sınırı üstündeki alanlara bölünür, ancak iklim ve jeolojiye göre alt seviye bölümler de yer alır. Ana bölümler ve her seviyedeki bazı özellikler ise şöyle:
Ağaç Sınırının Üstünde (1.800 – 2.400 metre arası)
Son Buz Çağı sırasında, bu alan buz levhası altında bulunuyordu. Kaçkar’ın granit çıkıntıları bir zamanlar birçok büyük buzul üzerinde duruyordu. Karakteristik manzara, ana açık alan kolları ile bölünen U şeklindeki vadiler ve ana vadilere bitişik asılı vadilerdir. Davalı Yaylası civarında, Sırakonaklar Köyü’nün üzerindeki alan buna mükemmel bir örnek. Dağ döküntüsü levhaları, bazı eğimleri ve genellikle küçük göllerle tutulan buzulların düşürmüş olduğu buzultaşı yığınlarını kaplar. Buzulların oluşturduğu göllere verilecek iyi örnekler arasında Yedigöller’deki göller ve Sırakonaklar üzerindeki vadinin başında bulunan buzyalağı gölleri yer alır. Buz ile yuvarlatılmış olan iri kaya yığınları bazı vadilere doldurmuştur; Olgunlar’da bunun güzel bir örneği bulunabilir.
Kuzeye bakan eğimlerde, 2.200 metre üzerinde, az miktarda da olsa ormangülü çalılıkları bulunur. Güneye bakan eğimlerde, bodur huş ağaçları ve iğneli çamlar yer alır. Ağaç sınırının yukarısında bulunan ve suyun mevcut olduğu düz alanlar, büyük baş, küçükbaş hayvanların otlaması için yaz otlak alanı olarak kullanılıyor.
Yaprağını Dökmeyen Ağaç Ormanları (900 – 2 bin metre arası)
Çamlar (pinus sylvestris), daha kuru olup, genellikle güneye bakan yamaçlarda büyür. Köknarlar (abies nordmanica) kuzeye bakan eğimlerde bulunur. Kayalık alanlar ardıç ağacının (juniperus oxycedrus ve communis) yayılım alanıdır. Bodur meşe ağacı (quercus petracea) kuru eğimlerde yetişir.
Çayırlık Alanlar, Sekiler ve Yamaçlar (2 bin metrenin altında)
Alanın güney kısmında, ağaç örtüsü seyrektir ve köylerin etrafındaki tepe yamaçları genellikle tarımsal üretim için kullanılır. Nispeten kuru alanlar hayvanların otlatılması için kullanılır. Çayırlık tarafındaki ağaçlar arasında erik, ayva ve elma ağaçları, üvez ağaçları ve akçaağaçlar ve dereler boyunca bodur söğütler yer alır. Fındıklar koruluk oluşturur ve daha düşük irtifalarda zeytin yetiştirilir.
Tortum’un doğusunda Narman civarında, rüzgâr ve suyun etkisi ile 2 – 3 milyon yıl önce meydana gelen peri bacalarının bulunduğu vadiler yer alır. Bu yapılar 12 kilometrekarelik bir alan oluşturur ve Narman – Pasinler Yolu boyunca 11 km kadar devam eder. En ilginç oluşumlar, Yoldere civarında bulunur. Peribacaları burada turuncu ve kırmızı renklidir ve baharda yeni yeşil bitkilerin yanında etkileyici bir görünüm sergiler. Peribacaları arasındaki vadi yakaları kaygan olabilir. Ayrıca bu alanda yastık şekilli lav blokları yer alır, bunlar toprak altı volkanik patlama ile oluşmuştur.
Vadi Tabanları
İspir’den Yusufeli’ne kadar Çoruh Nehri’nin oluşturduğu Çoruh Vadisi, Tortum’dan Uzundere’ye ve oradan da Tortum Çayı’nın Çoruh ile birleştiği noktaya kadar inen Tortum Vadisi iki ana yerleşim çizgisini oluşturur. Ancak vadi sayısı, bu iki ana vadi ile sınırlı değil. Çoruh ve Tortum vadileri, sularını iştahla kendilerine taşıyan onlarca vadi tarafından kesilirler. Değişen uzunluklara sahip bu küçük vadilerin her biri, belde ve köy düzeyindeki yerleşim yerlerini barındırır. Ana ve tali vadilerdeki alüvyonlu topraklarda, zengin sebze ve meyve bahçeleri, çeltik tarlaları ve bostanlar (Yusufeli tarafında) vardır. Arazi çok değerlidir, genellikle boş bırakılmaz. Belde ve köy yerleşimleri, bazen vadiler boyunca, 20 kilometreye kadar çıkabilen mesafelerde dağınık mahalleler ve evler şeklinde görülebilir. Meyve ve sebze bahçeleri arazinin kıymetli olduğu vadi tabanlarında yer alırken, vadilerin nispeten yüksek yanlarında, küçük otlaklar ve hububat tarımı yapılan tarlalar bulunur. Vadi tabanından yukarılara doğru gidildikçe, mezra şeklinde adlandırılan ve genellikle yaz aylarında tarımsal amaçlarla iskân edilen küçük yerleşim yerlerine ulaşılır.
Erzurum’dan Yusufeli’ne giderken birkaç yüzyıl önce gerçekleşmiş olan bir heyelanın neden olduğu Tortum Gölü’nden geçeceksiniz. Bu gölden akan su ile bir elektrik santrali çalıştırılıyor. Gölün bitiminde, sular 48 metreden vadi tabanındaki dik kayalara düşer. Tortum fielalesi, özellikle bahar aylarında ve yaz başında görülmeye değer bir doğa güzelliği sergiler. Çoruh Vadisi, özellikle İspir ve Yusufeli arasında etkileyici ve ağır düzeyde erozyona uğramış kum taşı kayaları ile çevrilmiştir. Bu kayalar Yusufeli’nin yaklaşık 30 km batısına kadar devam eder. Bu etkileyici peyzaj boyunca Çoruh Nehri, Mayıs – Temmuz aylarında tepelerden gelen erimiş kar sularıyla birlikte, boğazlardan kıyıya doğru akar ve beyaz köpüklü su manzaraları oluşturur.
Yazı: DATUR, fotoğraflar: İsmail Şahinbaş